O nektarze i pyłku słów kilka

Kwiaty mogą produkować jednocześnie nektar i pyłek – i takich gatunków jest najwięcej, czasem wytwarzają tylko pyłek (np. mak, dziurawiec, róża) lub jedynie nektar (np. kwiat żeński wierzby).

Oprócz nektaru i pyłku pszczoły zbierają z roślin także lepkie, żywiczne substancje (np. z pączków drzew takich jak kasztanowiec, topola), które służą do wyrobu propolisu, czyli kitu pszczelego oraz spadź – słodką wydzielinę czerwców, mszyc i miodówek pochodzącą z soków roślin, m.in. jodły, świerka, klonu, lipy.

Nektar

Nektar jest słodką substancją, na którą składa się głównie woda (30-90%) i cukry (zwł. glukoza, fruktoza i sacharoza, które występują w różnych proporcjach, w zależności od gatunku), a także olejki eteryczne, barwniki, witaminy, kwasy organiczne, sole mineralne, enzymy i związki azotowe.

Nektar produkowany jest przez tkankę wydzielniczą nazywaną nektarnikiem. Nektarniki różnią się wielkością, kształtem i budową. Są usytuowane w różnych miejscach w kwiecie, np. u jabłoni wyścielają dno wklęsłego dna kwiatowego, u rzepaku znajdują się u podstawy pręcików, u lipy zlokalizowane są na wewnętrznej powierzchni działek kielicha, a u nawłoci tworzą pierścień nad zalążnią u podstawy szyjki słupka.

Niektóre gatunki roślin (np. dziewięciornik błotny) wykształcają także nektarniki zwodnicze, które morfologicznie bardzo przypominają nektarniki, lecz nie produkują nektaru a jedynie mają za zadanie zwabienie zapylaczy.

Nektarowanie

Zazwyczaj rozpoczyna się w pąku kwiatowym, maksimum osiąga w fazie pylenia pręcików oraz dojrzałości słupka, a następnie maleje do zera. Kwiaty większości gatunków najobficiej wydzielają nektar w godzinach południowych.

Są też gatunki nektarujące tylko rano (np. gryka) lub po południu (np. winobluszcz). Nocą wydzielanie nektaru ulega zahamowaniu lub ustaje całkowicie. Ilość nektaru produkowana przez pojedynczy kwiat jest cechą bardzo zmienną, uzależnioną m.in. od gatunku rośliny (każdy gatunek lub odmiana ma genetycznie uwarunkowaną zdolność do wydzielania nektaru), wielkości kwiatu, liczby i rodzaju nektarników, czynników meteorologicznych takich jak temperatura (każdy gatunek ma swoje optimum, przy którym nektarowanie przebiega najsprawniej, niemniej dla większości roślin mieści się ono w przedziale 16-28°C, a w temperaturze >35°C ustaje), wilgotność powietrza (za optimum uważa się wilgotność na poziomie 60-80%, gdyż wówczas nektar nie wysycha), opady (deszcz może wypłukiwać nektar z kwiatów), wiatry (silne wiatry mogą powodować wysychanie nektaru, zwłaszcza z nektarników odkrytych), warunki glebowe, m.in. zawartości składników pokarmowych (powinna być optymalna dla danego gatunku, ale stwierdzono np. pozytywny wpływ nawożenia potasem i  fosforem na nektarowanie).

Ogólnie można stwierdzić, że lepsze nektarowanie odbywa się przy słonecznej pogodzie idostatecznej ilości wody w glebie.

Z pszczelarskiego punktu widzenia najważniejszą cechą nektaru jest zawartość (koncentracja) w nim cukrów, o czym w głównej mierze decydują czynniki meteorologiczne: opady (im więcej deszczu, tym nektar charakteryzuje się niższą koncentracją cukrów), temperatura, ilość światła (wpływa na przebieg procesu fotosyntezy, a tym samym wytwarzanie cukrów), wilgotność powietrza (przy wysokiej wilgotności zmniejsza się zawartość cukrów w nektarze), jak również zawartość składników pokarmowych w podłożu, wilgotność gleby oraz cechy osobnicze gatunku lub odmiany.

Warto mieć świadomość, że na wyprodukowanie 1 kg miodu potrzeba około 3 l nektaru, co jest jednoznaczne z wykonaniem przez zbieraczki 120-150 tys. lotów, podczas których robotnice odwiedzają ogromną liczbę kwiatów (m.in. 2 mln kwiatów robinii i facelii, 5 mln kwiatów sparcety siewnej).

Pyłek kwiatowy

Pyłek jest nośnikiem męskich komórek rozrodczych, które muszą być przeniesione na znamię słupka. Ziarna pyłku są bogate w białko (4-41%), a także cukry, tłuszcze, witaminy (m.in. wit. E, C, z grupy B, prowit. A) oraz makro- i mikroelementy.

Zawartość składników pokarmowych oraz strawność ziaren pyłku, decydująca o jego wartości odżywczej dla pszczół (a w konsekwencji długości ich życia), jest uzależniona od gatunku. Pyłek o najwyższej wartości odżywczej produkuje np. koniczyna, wierzba, zaś najniższą wartością cechuje się pyłek roślin wiatropylnych np. olszy, sosny.

Ziarna pyłku przynoszone są do ula w postaci obnóży formowanych w koszyczkach na trzeciej parze odnóży robotnic. Przy formowaniu obnóży pomaga tzw. kit pyłkowy, inaczej nazywany balsamem pyłkowym – tłuszczowa substancja w postaci kropli obecna na powierzchni ziaren pyłku roślin owadopylnych.

Dodatkowo pszczoły sklejają poszczególne ziarna, mieszając je z wydzieliną gruczołów ślinowych, nektarem i/lub miodem. Te dodatki sprawiają, że kolor obnóży jest ciemniejszy od barwy pyłku pochodzącego bezpośrednio z pylników.

Najintensywniejszy zbiór pyłku odbywa się w V-VI.

Każdy gatunek rośliny wytwarza inną masę pyłku (co jest genetycznie uwarunkowane), a to uzależnione jest m.in. od liczby pręcików w kwiecie oraz wielkości woreczków pyłkowych i ilości tkanki archesporialnej, z której powstaną ziarna pyłku.

Czynnikami, które mają na to największy wpływ są warunki pogodowe, jakie wystąpiły w czasie formowania się pylników, jak również ogólna kondycja roślin i warunki glebowe.

Fot. Katarzyna Judycka

Ziarna pyłku poszczególnych gatunków roślin różnią się m.in. wielkością, kolorem i urzeźbieniem powierzchni (nazywanej w fachowej terminologii skulpturą). Najczęściej produkowany jest pyłek żółty (np. wiesiołka, rzepaku), ale może on mieć szeroki zakres barw: od białego (np. u cykorii podróżnik, pszczelnika mołdawskiego), poprzez szary (np. tawułki), zielonkawy (np. wierzbówki kiprzycy), pomarańczowy (np. nawłoci), purpurowy (np. jasnoty purpurowej), fioletowy (np. facelii) do czarnego (np. maku).

Fot. Roman Dudzik

Przeciętna wielkość ziaren pyłku waha się od 5 µm do 200 µm. Przykładowo, najmniejsze ziarna wykształca niezapominajka (ok. 5 µm), a jedne z większych dynia (100-200 µm) lub dziwaczek (> 200 µm).Gdy ziarna są zbyt duże, pszczołom trudno jest uformować obnóża, w związku z czym nie zbierają go wcale lub robią to niechętnie. Z kolei z ziaren pyłku roślin wiatropylnych (leszczyna, olsza, trawy), które są drobne, lekkie, bez kitu pyłkowego na powierzchni, także dosyć trudno formowane są obnóża. Niemniej na przednówku (np. wczesna wiosna), z braku lepszego źródła białka pszczoły przynoszą do ula także pyłek roślin wiatropylnych. Ziarna niektórych gatunków są gładkie, inne mają siateczkowatą (np. wierzba) lub prążkowaną (np. klon jesionolistny) powierzchnię, jeszcze inne cechuje obecność kolców (np. przedstawiciele rodziny astrowatych). Ciekawostką jest fakt, że zbieraczki rozróżniają gatunek rośliny na podstawie zapachu pyłku. Obnóża przetransportowane do ula składane są w komórkach plastra, ubijane oraz przelewane warstwami miodu. W ten sposób powstaje z pyłku kiszonka (w warunkach beztlenowych zachodzi fermentacja mlekowa), czyli pierzga, którą pszczoły się odżywiają. Pokarm ten jest szczególnie cenny, gdyż służy do karmienia starszych larw, dzięki niemu u młodych robotnic wykształcają się gruczoły gardzielowe produkujące mleczko pszczele, a u starszych decyduje o intensywnym wypacaniu wosku oraz powstawaniu ciała białkowo-tłuszczowego (szczególnie rozwiniętego u pszczół zimujących).

Fot. Katarzyna Judycka

Wartość pszczelarska roślin

O wartości pszczelarskiej roślin decyduje przede wszystkim: pora i obfitość kwitnienia, masa produkowanego nektaru i pyłku, zawartość cukrów w nektarze oraz możliwość wykorzystania pożytku przez pszczoły. Mówiąc o roślinach pożytkowych i ich wartości pszczelarskiej nie sposób nie wspomnieć o pojęciach z nimi związanych i niejako stworzonych dla potrzeb pszczelarzy.

Każdego interesuje wynik, czyli ilość uzyskanego miodu (czy to z danego pożytku, czy najczęściej w ciągu sezonu) i pyłku – jeśli takowy jest pozyskiwany.

Rośliny pożytkowe

To takie, które dostarczają pszczołom (i innym owadom) pokarmu w postaci nektaru (pokarm węglowodanowy) i pyłku (pokarm białkowy). Dla rodzin pszczelich bardzo ważne jest, by baza pokarmowa znajdowała się w odpowiedniej odległości od pasieki.

Wiadomo bowiem, że zasięg lotu pszczół nie przekracza na ogół 3 km, a najbardziej produktywne loty (tzn. takie, gdy pszczoły przynoszą do ula więcej, aniżeli zdążą w trakcie lotu zjeść) odbywają się w promieniu do 1,5 km od ula. Loty na dalsze dystanse niż 3 km są nieopłacalne. Odległość od źródła pożytku przekłada się na liczbę wykonanych lotów.

Przy pożytkach bliskich, zbieraczki mogą odbyć około 20 lotów dziennie, natomiast przy dalekich – jedynie kilka. W obliczu tych danych, kwestia dostępności roślin pożytkowych w niedalekim sąsiedztwie pasieki staje się priorytetowa.

Producentami pyłku i nektaru są także byliny (np. zawilec gajowy, mniszek pospolity, nawłocie, bodziszki), rośliny dwuletnie (np. żmijowiec zwyczajny, farbownik lekarski, dziewanny) i jednoroczne (np. rzodkiew świrzepa, chaber bławatek).

Fot. Roman Dudzik

Najważniejszą kwestią dotyczącą pożytków, oprócz jakości i obfitości, odległości od rodzin pszczelich, jest ich ciągłość podczas sezonu pasiecznego określana jako ciągłość taśmy pokarmowej. Pszczelarze wiedzą, że przerwy w dopływie pyłku i nektaru są bardzo niekorzystne dla rozwoju rodziny pszczelej.

W Polsce ryzyko wystąpienia gwałtownych obniżek pożytków występuje zwłaszcza pod koniec V (po rzepaku) oraz pod koniec VII (po lipie) i trwa do jesieni, gdy niewiele roślin jeszcze kwitnie. Co wtedy?

W komfortowej sytuacji są posiadacze własnej ziemi, na której uprawiają rośliny stanowiące jednocześnie źródło pożytków dla pszczół, np. grykę, gorczycę, rośliny zielarskie ect. Dysponując własnym areałem (najlepiej kilkuhektarowym) można go obsiać roślinami, których kwitnienie przypadnie na lukę w pożytkach.

Trudno podać jedną złotą receptę na rozwiązanie problemu pożytków.

Wszystko zależy od ilości i jakości flory wokół pasieki, warunków klimatycznych w danym roku, pomysłowości pszczelarza oraz środków finansowych i zaplecza, jakim dysponuje.

Zamów prenumeratę czasopisma "Pasieka"