Jerzy Woyke
Porównanie biologii pszczoły miodnej Apis mellifera i pszczoły olbrzymiej Apis dorsata
Polscy pszczelarze czytający polskie czasopisma znają tylko pszczołę miodną (Apis mellifera), podczas gdy na świecie znajdują się również inne gatunki. Na wielkich przestrzeniach świata żyje pszczoła olbrzymia (Apis dorsata) zasiedlająca tereny południowo-wschodniej Azji. W Indiach 70% pozyskiwanego miodu pochodzi właśnie od niej. Resztę patoki uzyskuje się od utrzymywanej w ulach pszczoły wschodniej (Apis cerana) i „egzotycznej” dla hindusów pszczoły miodnej (Apis mellifera).
Fot. 1. Gniazdo A. dorsata pod konarem w Bangalor w Indiach. Fot. Prof. J. Woyke
Pragnę zapoznać polskich pszczelarzy z pszczołą olbrzymią i porównać ją z naszą pszczołą miodną. Wszystkie opisy dotyczące pszczoły olbrzymiej są przedstawiane na podstawie moich obserwacji. W sumie obserwowałem kilkaset gniazd pszczoły olbrzymiej. W Indiach badałem te pszczoły w latach 1974, 1996, 2002 i 2005, w Nepalu w 1998 i 2000, oraz na Filipinach w 2004.
Pszczoła miodna i olbrzymia
Robotnice pszczoły olbrzymiej są mniej więcej tak wielkie jak matki pszczoły miodnej. W plastrze pszczoły miodnej znajdują się komórki dwojakiej wielkości. W mniejszych komórkach znajduje się czerw, z którego rozwiną się robotnice. W większych komórkach żyje czerw, z którego powstaną trutnie. Apis dorsata buduje komórki o takich samych wymiarach, niezależnie od tego, czy służą do wychowu robotnic, czy trutni.
Miejsca gniazdowania pszczół miodnych i olbrzymich
Pszczoła miodna gniazduje w stanie wolnym w dziuplach drzew. Pszczelarze utrzymują ją w ulach. Pszczoła olbrzymia gniazduje w wielu różnych miejscach; pod konarami drzew (fot. 1, 2), pod dnami wieży ciśnień (fot. 3), pod nawisami dachów domów i pod balkonami różnych budowli (fot. 4), a nawet pod sufitami wnęk okien mieszkań. Gniazduje również pod nawisami skalnymi w górach (fot. 5). Aby obserwować gniazda pszczoły olbrzymiej, nieraz trzeba było jechać na słoniu.
Fot. 2. Na wielkim figowcu bengalskim niedaleko Bangalor w Indiach znajdowało się ponad 250 gniazd A. dorsata. Fot. Prof. J. Woyke
Nowa rodzina pszczela
Robotnice pszczoły miodnej i olbrzymiej przygotowujące się do wylotu z rojem, napełniają wola nektarem lub miodem. Przyda się to na początek w nowym miejscu. U pszczoły miodnej rój osiada zwykle na gałęzi. Liczba przylatujących pszczół rojowych wzrasta, aż w końcu tworzy się grono rojowe. Rój wisi na drzewie przez różny czas. Zależy to od pszczół wywiadowczyń znajdujących różne miejsca, które wydają się im najodpowiedniejsze na umieszczenie gniazda. Wykonują w wiszącym roju tańce informujące o tym, gdzie znajduje się odpowiednie miejsce na gniazdo.
Jednak różne wywiadowczynie pokazują odmienne stanowiska. Rój wisi tak długo, aż większość z nich pokaże to samo położenie. Należy mniemać, że sprawdzają one w międzyczasie miejsca wskazane przez inne wywiadowczynie. Gdy większość z nich wskazuje tę samą lokalizację, rój zrywa się i leci tam. Robotnice zaczynają budować plastry.
Fot. 3. Gniazdowanie A. dorsata pod dnem zbiornika wody na wieży ciśnień w Rampor w Nepalu. Fot. Prof. J. Woyke
Po wybudowaniu małego plasterka składają pozostający w wolu przyniesiony ze sobą nektar i miód. Uwolnione od balastu szybko powiększają gniazdo. Pszczoły karmicielki, które przyleciały z rojem, karmią matkę mleczkiem, która wkrótce zaczyna składać jaja. Będąc kiedyś poza Warszawą, strząsnąłem do transportówki rój pszczół miodnych. W trakcie jazdy powrotnej pociągiem pszczołom w transportówce zrobiło się gorąco i duszno, w rezultacie wypuściły znajdujący się w ich wolach nektar i miód. Było tego około jednego litra.
U pszczoły olbrzymiej wywiadowczynie interesują się twardym podłożem. Należy przypuszczać, że chcą się upewnić, czy po przytwierdzeniu woskowego plastra nie oderwie się on i nie spadnie na ziemię. Po pewnym czasie wszystkie wywiadowczynie odlatują. Prawdopodobnie wracają do swojej rodziny, którą informują o znalezieniu odpowiedniego stanowiska na nowe gniazdo.
Wkrótce przylatuje rój pszczoły olbrzymiej. Uwiesza się on pod sufitem wybranego miejsca. Jednak w przeciwieństwie do pszczoły miodnej nie skupia się w zwartym gronie. Robotnice tworzą kilka pionowych kurtyn. Następnie kurtyny łączą się, co powoduje powstanie kilku girland. Po pewnym czasie również się łączą. Prowadzi to do powstania tworu przypominającego ludzką twarz. Później poszczególne części „twarzy” także się łączą i powstaje gniazdo z gładką powierzchnią. Robotnice budują wewnątrz gniazda jeden plaster.
Fot. 4. Gniazda A. dorsata pod nawisami balkonów politechniki w Bangalore. Fot. Prof. J. Woyke
Budowa gniazda
Pszczoła miodna żyjąca w Europie gniazduje w pomieszczeniach, np. w dziuplach lub w ulach. Gniazdo składa się z pewnej liczby plastrów, zależnie od wielkości rodziny. Plaster jest grubszy w górnej części, gdzie owady składują miód. W dolnej części plastra pszczoły wychowują czerw. Szerokość plastra wynosi tu 2,5 cm.
Fot. 5. Gniazda A. dorsata pod nawisami skalnymi w górach. Fot. Prof. J. Woyke
Pszczoła olbrzymia gniazduje w przestrzeni otwartej. W gnieździe pszczoły olbrzymiej znajduje się tylko jeden plaster (fot. 6). Po osiedleniu roju, pszczoły stopniowo go powiększają. Dochodzi on nawet do rozmiaru 2 m długości i 50 cm wysokości (głębokości). Szerokość plastra w dolnej części z czerwiem wynosi 4 cm. Natomiast w górnej części z modem szerokość plastra dochodzi nawet do 6 cm (fot. 7).
Grudki woskowe
Pszczoły olbrzymie wiszące w kurtynie trzymają się przednimi nogami tylnych nóg pszczół znajdujących się powyżej. Jednak pszczoły znajdujące się pod sufitem nie mają się czego trzymać. Przyklejają więc na suficie grudki woskowe. Zwisają, trzymając się tych grudek przednimi odnóżami.
Ich tylnych nóg uchwycone są pszczoły poniżej, tych z kolei uczepione są kolejne robotnice itd. W końcowej fazie tworzenia kurtyny ochronnej gniazda, liczba pszczół wiszących jedna pod drugą dochodzi do 50 sztuk. Tak więc pszczoła olbrzymia formuje twór, który nie istnieje u pszczoły miodnej.
Fot. 6. Prof. J. Woyke ze zdjętym plastrem A. dorsata w Bangalor w Indiach. Fot. Prof. J. Woyke
Rozmieszczenie pszczół w gnieździe
Ponieważ gniazda znajdują się w otwartej przestrzeni, pszczoły okrywają plaster kurtyną ochronną składającą się z kilku warstw. Pszczoły olbrzymie z kurtyny nie siedzą na plastrze z czerwiem. Pomiędzy powierzchnią plastra z czerwiem a pierwszą wewnętrzną ścianą kurtyny znajduje się wolna przestrzeń szerokości około 1 cm.
W tej przestrzeni pracują karmicielki czerwiu.
Fot. 7. Plaster A. dorsata z miodem. Fot. Prof. J. Woyke
Usta
U pszczoły miodnej, robotnice wylatują albo z otworu dziupli, albo z wylotka ula. U pszczoły olbrzymiej zbieraczki nie wylatują z żadnego miejsca kurtyny. Utrudniałoby to utrzymywanie stałej temperatury w gnieździe. Zbieraczki wylatują ze specjalnych miejsc w kurtynie pozbawionych wiszących pionowo robotnic, zwanych ustami.
Fot. 8. Gniazdo A. dorsata z ustami w dolnej prawej części kurtyny. Fot. Prof. J. Woyke
U pszczoły olbrzymiej usta znajdują się w dolnej narożnej części gniazda (fot. 8). Gdy jest chłodno, poniżej 17°C, lub gdy brakuje pożytku, wtedy nie ma ust w kurtynie i cała jej powierzchnia jest gładka. Cdn.
Prof. Jerzy Woyke
Literatura
Woyke J (2018) For what purpose do worker bees of Apis dorsata colonies construct and use wax specks? Journal of apicultural Research 57 (5) :690-695 https://doi.org/10.1080/00218839.2018.1495441
Woyke J. (2017) Kurtyny, girlandy i twarz przylatujących rojów pszczoły olbrzymiej Apis dorsata. Curtains, garlands and face of arriving Apis dorsata swarms 54 Naukowa Konferencja Pszczelarska, Pułwy, 7-8 marca 2017 : 19 54 Sci. Sci. Conf., Puławy, 7-8 March 2017: 19
Woyke J, Kruk C, Wilde J, Wilde M (2004a) Periodic mass flights of the giant honeybee, Apis dorsata. J apic Res 43:181–186 Google Scholar
Woyke J. Wilde J. Wilde M. (2016) Shape indexes of nests of Apis dorsata and Apis laboriosa Journal of Apicultural Research, 2016 Vol. 55, No. 5, 433–444
Woyke J. Wilde J. Wilde M. (2015) Indeks kształtu gniazd pszczół Megapis [Index of nests of Megapis bee [52 Naukowa Konferencja Pszczelarska , Puławy, 11-13 marca 2015: 16-17. PDF , Pszczelarstwo 2015 (10): 6-7 PDF
Woyke J. Wilde J. Reddy M. S. Nagaraja N. Sivaram V. (2007) Presence or absence of drones in drone; dusk mass flights performed by Apis dorsata foragers. Journ. apic. Res 46 (1):40-49. PDF 233 KB Provided with permission of IBRA
Woyke J. Wilde J. Reddy C. S. (2005a) Gentleness of Apis dorsata. Intern. Beekeeping Congr. Bangalore 13-15 Nov. India: 2. PDF
Woyke J. Wilde J. Reddy C. Nagaraja N. (2005b) Periodic mass flights of the giant honeybee Apis dorsata in successive days at two nesting sites in different environment conditions. Journ. apic. Res. 44(4): 140-149 PDF file 1 263 KB , Provided with permission of IBRA
Woyke J. Wilde J. Wilde M. Reddy C. Cervancia C. (2005c) Workers often predominate in dusk drone flights; of the giant honey bee Apis dorsat Journ. apic. Res. 44(3): 130-132 PDF file 130 KB , Provided with permission of IBRA
Woyke J, Kruk C, Wilde J, Wilde M (2004a) Periodic mass flights of the giant honeybee, Apis dorsata. J apic Res 43:181–186 Google Scholar
Woyke J., Wilde J., Wilde M. (2003) Periodic mass flights of Apis laboriosa in Nepal, Apidologie 34, 121-128
Woyke J. Wilde J. Wilde M. (2001b) Swarming, migration and absconding of Apis dorsata colonies. Proceedings; VII IBRA Conference on Tropical Bees, and V Asian Apicultural Association Conference, Chiang Mai, 19 - 25 March, 2000: 183-188 Paper available
Woyke J. Wilde J., Wilde M. (2001a) Rójka i migracja pszczoły olbrzymiej Apis dorsata [Swarming and migration of Apis dorsata] XXXVIII Nauk. Konfer. Pszczel. Puławy: 103-104
